W dniach 22 – 23. 09. 1990, odbyło się na terenie gościnnego Ogrodu Botanicznego we Wrocławiu, spotkanie członków Klubu Miłośników Roślin Wodnych przy PZA. Dyskutowano na wiele tematów, związanych z uprawą roślin akwariowych, zaś moją prelekcję, dotyczącą uprawy aponogetonów postanowiono przekazać Czytelnikom „Akwarium”, co niniejszym czynię, chociaż ze względu na ograniczoną ilość miejsca, w dużym skrócie: Rodzaj Aponogeton został ustanowiony w 1781 roku przez Lineusza. Składa się z 43 gatunków, z których 17 występuje w Afryce, 11 w Azji, 4 w Australii i 11 na Madagaskarze. Nieco pogmatwana systematyka tego rodzaju, została uporządkowana w 1985 roku przez van Bruggena – najlepszego znawcę tej grupy roślin. W akwariach spotyka się obecnie około 20 gatunków, a wśród nich kilka, stwarzających wiele problemów w uprawie. Rośliny wytwarzają bulwiaste kłącze, które w dalszej części będę określał mianem bulwa. Wyjątek stanowi A. rigidifolius, który wytwarza typowe kłącze, często dość długie i rozgałęzione. W okresie wegetacyjnym, rośliny odkładają w bulwach substancje zapasowe (wykorzystywane m. in. w okresie wydawania nasion), a które to po okresie spoczynku, pozwalają im pomyślnie rozpocząć nowy okres wegetacyjny. Do niedawna panował pogląd, że w uprawie akwariowej aponogetonów, wymagane są okresy spoczynku, polegające na wyjmowaniu bulw z wody, oczyszczaniu ich z resztek liści i korzeni, oraz przechowywaniu w wilgotnym piasku lub torfie, w temperaturze 12 – 15°C przez kilka tygodni do 4 miesięcy. Nie można jednakże tych zasad stosować w odniesieniu do wszystkich gatunków aponogetonów. Postępowanie takie zostało zapoczątkowane w pierwszych latach po II wojnie światowej, wraz z importem A. crispus, co w odniesieniu do tej rośliny było w jakimś stopniu uzasadnione. Wprawdzie w swej ojczyźnie (Sri Lanka, Indie zachodnie) spotyka się kwitnące rośliny A. crispus prawie przez cały rok, to jednak w akwariach dochodzi czasem do kilkumiesięcznego zahamowania wzrostu i rozwoju – i w tym czasie można by zastosować wyżej wspomniane zabiegi, związane z jej spoczynkiem. Nie jest to jednakże konieczne. Stosowanie okresów spoczynkowych w uprawie aponogetonów, oparte jest obecnie na badaniach biotopowych, przeprowadzonych głównie przez panią Kasselmann z Berlina, oraz prof. J. Bognera z Monachium. Doprowadziły one do całkiem nowych ustaleń, opartych głównie na znajomości warunków środowiska naturalnego w którym dana roślina występuje.
Wyodrębniono 4 zasadnicze typy środowiska:
wody stojące, okresowo wysychające,
wody stojące, nie wysychające,
wody płynące, okresowo wysychające (w tym środowisku występuje niewielka liczba aponogetonów),
wody płynące, nie wysychające.
Rośliny występujące w wodach stojących, okresowo wysychających, giną wraz z zanikiem wody, zaś pozostająca w mule zbiornika bulwa, daje wraz z nastaniem pory deszczowej, początek nowej roślinie. Wysychanie zbiorników wodnych, przebiega zwykle w połączeniu z wysoką temperaturą roczną, na ogół pomiędzy 20 a 30°C lub wyższą, co w żadnym przypadku nie koresponduje ze wspomnianą temperaturą 12 – 15°C, jaką zalecano w okresie spoczynku, w odniesieniu do uprawy akwariowej. Jedynie kilka gatunków, jak A. diastachyos, A. angustifolius, A. ranunculiflores czy A. junceus, rosną przy tej temperaturze. Również bulwy nie leżą w wilgotnym piasku, a najczęściej w rozgrzanym pyle. Ciekawe są również spostrzeżenia, wyniesione z obserwacji wód płynących, nie wysychających. Okres spoczynku rosnących tam aponogetonów, przypada na porę deszczową, kiedy to poziom wody w rzekach wyraźnie się podnosi (np z 0,5 m w okresie kwitnienia roślin, do około 2 m w porze deszczowej). Obniża się wydatnie temperatura wody, płynącej z gór. Staje się ona również bardzo mętna, co wpływa hamująco na przebieg procesów asymilacyjnych roślin, i świadczy jednoznacznie o zaistniałym u nich okresie spoczynku. Takie są spostrzeżenia i stwierdzenia generalne, jednakże do każdego gatunku, należy w jego uprawie akwariowej podchodzić oddzielnie i stosować w miarę możliwości takie warunki, jakie panują w środowisku naturalnym (oraz zastosować okres spoczynkowy, lub też z niego zrezygnować).
Przytoczę może kilka uwag ogólnych van Bruggena, odnoszących się do uprawy akwariowej aponogetonów:
– W przypadku otrzymania rośliny, o której uprawie akwariowej nic nie wiadomo, należy się kierować wa runkami, panującymi w jej środowisku naturalnym (dane z literatury). – Otrzymaną bulwę należy skontrolować – ma być twarda i bez żadnych ognisk gnilnych (często silnie cuchnących). – Bulwę kładzie się na przewidziane miejsce w akwarium, a wytwarzane korzenie wciągną ją w głąb podłoża. Podłoże pod nią może czasem czernieć, co przed wytworzeniem korze ni można łatwo skontrolować. Jest to sygnał, iż bulwa zaczyna gnić. Ogniska gnilne, które uszły naszej uwadze, mogą być zlikwidowane przez ślimaki – z równoczesnym opływem wody (co przy bulwie zagłębionej w podłożu, nie mogłoby mieć miejsca). Można spróbować gnilne miejsca wyciąć ostrym nożem i powierzchnię cięcia natrzeć sproszkowanym węglem drzewnym, a następnie wysuszyć nad wodą (stożek wzrostu bulwy pozostaje pod wodą). Bulwę z ogniskiem gnilnym, udaje się jednakże bardzo trudno utrzymać przy życiu. – Woda nie powinna być zbyt twarda (nie powyżej 15°n), z wyjątkiem aponogetonów, o których później przy omawianiu gatunków. – Temperatura wody na ogół 22 – 25°C. – Zahamowanie wzrostu może być początkiem okresu spoczynku rośli ny, lub tworzenia się ogniska gnilne go na bulwie, co należy skontrolować. – Aponogetony wymagające dłuższego okresu spoczynku, nie udało się dotychczas uprawiać w akwariach, bez zastosowania takiego okresu, ale zwykle nie są to też dobre rośliny akwariowe. – Przy rozmnażaniu aponogetonów z nasion, każde zahamowanie wzrostu siewek, pociąga za sobą konieczność przesadzania młodych roślinek.
Przedstawię teraz pokrótce wszystkie dotychczas znane gatunki aponogetonów, oceniając ich przydatność do uprawy akwariowej czy też paludaryjnej, z podaniem najistotniejszych w tym zakresie wymagań. 0 gatunkach, nie mających żadnego znaczenia w tym względzie, pozwolę sobie jedynie na krótką wzmiankę. 1. Nieprzydatnym dla akwarystyki jest Aponogeton hexatepalus VAN BRUGGEN, 1969 (Australia), gdyż wytwarza liście pływające, zaś przez 8 – 9 miesięcy w roku spoczywa, ponieważ przez taki okres zbiorniki wodne w jego środowisku są wyschnięte. Ciekawostką jest wytwarza nie dwóch kłosów (gatunki australijskie i azjatyckie wytwarzają tylko je den kłos w kwiatostanie), a korona kwiatowa liczy 6 płatków (kwiaty u aponogetonów mają 2, rzadziej 1 lub 3 płatki), co jest ewenementem. 2. Aponogeton distachyos LINNEUS. 1781 – pochodzi z okolic Kapsztadu w Afryce południowej. Są tam niskie temperatury, wykluczające uprawę tej rośliny w akwariach. Potrafi ona przezimować pod lodem. Van Bruggen opisuje kwitnienie tej rośliny w stawie ogrodowym, podczas łagodnej zimy 1987/88, co wywołało zrozumiałą sensację. Te same względy wykluczają z uprawy akwariowej następujące gatunki: 3. Aponogeton angustifolius AITO, 1789 (Afryka południowa), 4. Aponogeton ranunculiflorus GU- ILLARMOD et MARAIS, 1972 (Afry ka), 5. Aponogeton junceus LEHMANN, 1833 (Namibia) – występuje na wysokości do 3.300 m npm, wymaga długiego okresu spoczynku. Latem może być uprawiany w stawach ogrodowych. 6. Aponogeton natalensis OLIVER, 1884 (Namibia). Jako jedyny aponogeton wytwarza rozłogi i tym sposobem może się też rozmnażać (obok nasion – jak wszystkie aponogetony). 7. Aponogeton rehmannii OLIVER, 1884 (Namibia). A. natalensis i A. rehmannii były do niedawna podga tunkarmi A. junceus. Z A. junceus spokrewnione są 3 następne gatunki (nie są uprawiane w akwariach): 8. Aponogeton abyssinicus HOCH- STETTER ex RICHARD, 1851 (Afryka) – wytwarza liście pływające, ale może być dobrą rośliną paludaryjną. 9. Aponogeton desertorum ZEYER ex SPRENGEL, 1851 (stepy południowej i wschodniej Afryki). Prze chodzi wielomiesięczny okres spoczynku, jego bulwa leży w wyprażonym pyle, a mimo to, jej zawartość wody pod koniec okresu suszy, wy nosi 87 % (Gaff i Giess). 10. Aponogeton subconjugatus SCHUMACHER et TONNING, 1827 (Afryka). Wytwarza tylko liście pływające (blaszka liściowa 22 x 6 cm). Jest rzadko sprowadzany. Kiedy woda nie wysycha, może kwitnąć przez cały rok. O uprawie akwariowej brak danych. Jego bulwy są zjadane przez ludność tubylczą (jak w przypadku wielu innych aponogetonów). 11. Aponogeton azureus VAN BRUGGEN, 1975 (Namibia). Jest rzadko sprowadzany. Wytwarza liście pływające i przechodzi dłuższe okresy suszy. 12. Aponogeton decaryi JUMELLE, 1943 (Madagaskar). Jest to roślina dwupienna – w kwiatostanie wytwarzane są kwiaty tylko jednej płci.
Aponogeton longiphillum
Ze względu na długotrwałą suszę, jej okres spoczynku trwa około 8 miesięcy. Wytwarza liście pływające. Van Bruggen otrzymał kiedyś 45 bulw tego gatunku i wysadził je. Już po 11 dniach naliczył 28 kwiatostanów i masę liści, a po dalszych 6 dniach, zbierał już dojrzałe nasiona. Aby roślina przetrwała, muszą jeszcze wyrosnąć z nasion nowe roślinki i wytworzyć silne bulwy – gdyż tylko bulwy przeżywają okresy suszy (nasiona giną). Świadczy to o wyjątkowo dobrym przystosowaniu się tej rośliny do ekstremalnych warunków. Podobne cechy posiadają jeszcze dwa gatunki: 13. Aponogeton satarensis (RAGHAVEN) KULKARNI et YADAV, 1982 (Indie), 14. oraz Aponogeton nudiflorus PĘTER, 1928 z Afryki. 15. Aponogeton natanus (LINNEUS) ENGLER et KRAUSE, 1906 (Indie, Sri Lanka) Roślina w swojej czystej postaci nie nadaje się do uprawy akwariowej, ze względu na wytwarza nie liści pływających. Jednakże jej krzyżówki z innymi gatunkami, jak np. A. crispus czy A. undulatus są dobrymi roślinami akwariowymi. Warunki uprawowe są wówczas ta kie same, jak dla gatunków wyjściowych w hybrydyzacji. 16. Aponogeton afroviolaceus LYE, 1971 (Afryka), syn. A. violaceus. Przechodzi okresy suszy, oraz wytwarza liście pływające, tak samo jak: 17. Aponogeton queenslandicus VAN BRUGGEN, 1969 z Australii. 18. Aponogeton stuhlmannii EN GLER, 1895 (Afryka). Mało wiadomo o jego uprawie akwariowej. Wytwarza liście podwodne i pływające. W swej postaci podwodnej jest bardzo podobny do: 19. Aponogeton vallisneroides BA KER, 1875 (Afryka tropikalna). Dotychczas nie był jeszcze sprowadzany. Prawdopodobnie nie wymaga okresu spoczynku, gdyż w naturze kwitnie przez cały rok. 20. Aponogeton troupini RAYNAL, 1966 (Czad) – dwupienny, nie był dotychczas sprowadzany. 21. Aponogeton viridis JUMELLE, 1971 (Madagaskar). Jest to bardzo rzadki gatunek. Nie był dotychczas sprowadzany, chociaż wytwarza wy łącznie tylko liście podwodne. 22. Aponogeton tenuispicatus VAN BRUGGEN, 1968 (Madagaskar). Roś nie poza wodą, w poszyciu leśnym. Być może, że jest okresowo podtapiany. Jego uprawa w akwariach dotychczas nie udana. 23. Aponogeton capuronii VAN BRUGGEN, 1969 (Madagaskar). Roś nie w wodzie szybko płynącej i bardzo kwaśnej. Wyhodowanie roślin z nasion jest prawie niemożliwe. Również uprawa tej rośliny jest bardzo trudna. Wymagana jest bardzo miękka woda, kwaśna i będąca w ruchu. 24. Aponogeton jacobsenii VAN BRUGGEN, 1982. Rośnie w centralnych górach Sri Lanki (1650 – 2300 m npm). Stoi w zimnej wodzie i w pełnym słońcu. Wytwarza długie ogonki liściowe i charakterystyczne trójkątne blaszki liściowe. Możliwe, że w trakcie ciepłego lata, może się udać jego uprawa w nasłonecznionym stawie ogrodowym. 25. Aponogeton rigidifolius VAN BRUGGEN, 1962 (Sri Lanka). Rośnie w szybko płynących wodach. Nie ma pewnej recepty na jego udaną uprawę akwariową. Uważa się, że woda powinna być bardzo miękka, w ciągłym ruchu, o twardości węglanowej 1 – 3°n, pH 5,5 – 6,5 i temperaturze 22 – 26 (jednakże wiadomo mi o pozytywnej uprawie tej rośliny – Ogród Botaniczny we Wrocławiu – w wodzie stojącej, o twardości węgl. 20°n). 26. Aponogeton ulvaceus BAKER, 1881 (Madagaskar). Jest to bardzo atrakcyjna roślina akwariowa.
Agnogeton ulvaceus
Fot. R. Patryas
Wymaga dużego zbiornika, miękkiej wody, dużo światła, oraz okresu spoczynku, przypadający na okres od stycznia do marca. W tym okresie należy obniżyć temperaturę wody, oraz zmniejszyć intensywność oświetlenia. Zaleca się wyjąć bulwę z akwarium, usunąć pozostałe liście i korzenie, i położyć ją w tym samym akwarium, ale w innym miejscu na podłożu. Niewyjęcie bulwy z podłoża, może doprowadzić ją do rozpadu. Po okresie spoczynkowym, nowo wytwarzane korzenie, wciągną bulwę do podłoża. Zaleca się stosować twardość węglanową 2 – 15°n, pH 5,5 – 7,2 i temperaturę 22 – 28°C. Roślina może wytwarzać kwiatostan przerastający, ale zdarza się to rzadko. Teraz chciałbym przedstawić grupę aponogetonów, złożoną z ośmiu gatunków, które z różnych względów w akwariach nie są uprawiane, chociaż mogłoby to mieć miejsce: 27. Aponogeton appendiculatus VAN BRUGGEN, 1968 z południowo-zachodnich Indii. Wyglądem przypomina A. rigidifolius, zasiedla płytkie i stojące wody, ale dotychczas nie był importowany. Przypuszczalnie wymaga wody lekko słonawej. 28. Aponogeton bogneri VAN BRUGGEN, 1975 (Zair). Rośnie w nasłonecznionych płyciznach rzeki Kafubu, której zmieniono koryto i dotychczas znane stanowiska tej rośliny zostały zniszczone. 29. Aponogeton fotianus RAYNAL, 1969 (Czad.) Jest roślina mato znaną, nawet w swej ojczyźnie. Rośnie w miejscach okresowo zalewanych przez wodę i podlega okresom suszy. Być może, że istnieje pokrewieństwo tej rośliny z A. bogneri. Nie była jeszcze sprowadzana. cdn…